Zgodnie z większością definicji medycznych dojrzewanie płciowe, czyli pokwitanie, jest okresem rozwoju człowieka obejmującym cykl biologicznych przemian hormonalnych i somatycznych, prowadzących do rozwoju drugorzędowych cech płciowych, pokwitaniowego skoku wzrostowego, uzyskania dojrzałości płciowej i płodności.
Co istotne, w tym okresie życia mamy do czynienia ze znacznymi przeobrażeniami zachodzącymi również w innych układach ciała. W układzie krążenia dotyczą zarówno ciśnienia krwi, jak i zmian w EKG. W układzie oddechowym dochodzi do zwiększenia się pojemności płucnej. Natomiast w układzie kostno-stawowym zmieniają się proporcje ciała ponieważ, dochodzi do skoku wzrostu i budowy szczytowej masy ciała. W trakcie pokwitania mamy również do czynienia ze zmianami w psychice obejmujących rozwój poznawczy i społeczny człowieka.
Morfologiczne zmiany, jakie zachodzą w okresie dojrzewania opisane zostały przez Marshalla i Tannera w 1962 roku. Wówczas zostały opracowane i usystematyzowane stadia dojrzewania obowiązują do dnia dzisiejszego. Tzw. skala Tannera obejmuje stopień rozwoju, czas i kolejność pojawiania się drugorzędowych cech płciowych oraz tempa ich rozwoju: gruczołów sutkowych, owłosienia pachowego i łonowego. Obejmuje ona pięć stopni rozwoju płciowego począwszy od pierwszego prepubartalnego do piątego, który oznacza uzyskanie pełnej dojrzałości płciowej. W swoim opracowaniu Marshall i Tanner uwzględnili również pokwitaniowy skok wzrostu, zmiany w budowie ciała, głównie ilość i rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, rozwój układu krążenia, układu oddechowego.
Etapy okresu dojrzewania:
- Okres przedpokwitaniowy późny – zaczynają zachodzić zmiany somatyczne, zależne od steroidów nadnerczowych (adrenarche)
- Okres pokwitania wczesny – zachodzą zmiany somatyczne zależne od zwiększenia wydzielenia steroidów płciowych, tj. początek hormonalnej funkcji jajników (gonad arche), pojawienie się owłosienia łonowego (pub arche), rozwój gruczołów sutkowych (telarche),
- Okres dojrzewania – adolescencji, gdy następuje dalszy rozwój gruczołów sutkowych (telarche) oraz pokwitaniowy skok wzrostu, a także pojawia się miesiączka (menarche).
Początek pokwitania występuje średnio ok. 10,5 roku życia u dziewczynki , najczęściej rozpoczyna się między 8 a 12 rokiem życia. Czas rozpoczęcia pokwitania ma bardzo ważny wpływ na poczucie własnej wartości, sposób zachowania, wzrost i wagę. Dla przykładu, wczesne rozpoczęcie pokwitania wiąże się z niższym wzrostem w dorosłości i większą predyspozycją do nadwagi.
Najsilniejszym czynnikiem warunkującym początek dojrzewania i wiek menarche jest czynnik genetyczny. Oznacza to, że wiek wystąpienia pokwitania i miesiączki u matki, najczęściej determinuje start dojrzewania i menarche u córki.
Jednak należy mieć na uwadze również inne czynniki wpływające na czas rozpoczęcia dojrzewania, takie jak: ogólny stan zdrowia, odżywianie, czynniki środowiskowe, rasowe, geograficzne, stres, nałogi, choroby i urazy OUN, choroby endokrynne.
Adrenarche – oznacza pojawienie się owłosienia łonowego i pachowego pod wpływem słabych androgenów nadnerczowych: dehydroepiandrosteronu (DHA) i siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHAS ), wydzielanych przez warstwę siatkowatą nadnerczy.
Około 6-7 roku życia pojawia się słabe wydzielanie steroidów nadnerczowych, ich stężenia rosną progresywnie do ok. 18 rż życia. Normy dla poszczególnych stadiów rozwoju są trudne do określenia, z uwagi na znaczne różnice osobnicze i brak korelacji między stadiami owłosienia łonowego a stężeniami DHAS. W późniejszym okresie hormony nadnerczowe są odpowiedzialne za pojawienie się trądziku, przetłuszczającej się cery i nieprzyjemnego zapachu ciała.
Kolejnym etapem dojrzewania jest gonadarche, czyli pojawienie się zmian somatycznych pod wpływem steroidów płciowych. Etap ten występuje po adrenarche, ale oba procesy mogą przebiegać też równolegle.
Warto również pamiętać, iż krytyczna masa ciała i skład ciała odgrywa ważną rolę w zapoczątkowaniu i utrzymaniu prawidłowego procesu dojrzewania.
Miesiączka występuje najczęściej na poziomie dalszego rozwoju gruczołów sutkowych, po ok. 2,6 lat od początku dojrzewania i zwykle około 0,5 do 1 roku po szczycie wzrastania. Jeżeli miesiączka pojawi się przed 12 rokiem życia częściej wiążę się z wyższym indeksem BMI w dorosłości (wskaźnikiem masy ciała). Dziewczynki, które później rozpoczynają okres dojrzewania wolniej uzyskują regularne miesiączki i cykle owulacyjne. Jeżeli pierwsza miesiączka pojawi się po 13 roku życia, tylko połowa dziewcząt będzie miała cykle owulacyjne po ok. 4,5 roku po menarche. Pierwsze cykle miesiączkowe są bezowulacyjne i nieregularne. W trakcie dojrzewania cykl miesiączkowy staje się bardziej regularny, owulacyjny i po około 5 latach od pierwszej miesiączki, wówczas tyko 20% cykli stanowią cykle bezowulacyjne.
Pokwitaniowy skok wzrostowy
Około 17-18% ostatecznego wzrostu jest generowane w trakcie okresu dojrzewania. Średni szczyt szybkości wzrastana pojawia się ok. 2 lata wcześniej u dziewcząt niż u chłopców.
U dziewcząt szczyt wzrost pojawia się na ok. 0,5-1 rok przed miesiączką, na poziomie rozwoju sutków Th3. Skok wzrostowy dotyczy zarówno tułowia jak i kończyn, przy czym kończyny rosną szybciej i wyprzedzają wzrost tułowia. Dlatego często się mówi, że we wczesnym okresie dojrzewania dziewczynki to tylko „ręce i stopy”. W późniejszym okresie dojrzałości dominuje wzrost tułowia.
Co ciekawe, pokwitaniowy skok wzrostu jest stymulowany przez wszystkie hormony, które często działają przeciwstawnie, ale jedynie w tym wypadku działają synergicznie, co jest swoistym fenomenem. Steroidy płciowe odpowiadają za wzrost tułowia, podczas gdy hormon wzrostu za wzrost kończyn. Przyśpieszeniu wzrastania kośćca nie towarzyszy mineralizacja kości, pozostaje ona w tyle. Np. szczyt mineralizacji kości występuje w wieku pojawienia się menarche, czyli ok. 1 roku po szczycie wzrostu. Wzrost kości jest najpierw podłużny, potem poprzecznie (mineralizacja), a następnie dochodzi gęstość kośćca. Dziewczynka w okresie pokwitania do 18 roku życia buduje szczytową masę kostną.
U 85% dziewcząt pokwitanie rozpoczyna się od rozwoju gruczołów piersiowych, u pozostałych 15% od pojawienia się owłosienia łonowego. Dziewczynki, które rozpoczynają dojrzewanie od pojawienia się gruczołów sutkowych, częściej mają skłonność do nadwagi.
Zmiany psychologiczne
Przed okresem dojrzewania nie stwierdza się znaczących różnic psychologicznych między chłopcem, a dziewczynką. W okresie dojrzewania, zwłaszcza w okresie późnym zaczynają się one ujawniać, na co należy wrócić szczególną uwagę. Dwukrotnie częściej spotyka się depresję u dziewcząt niż u chłopców. Dziewczęta są bardziej podatne na presję rówieśników, mają więcej zachowań „niszczących” (złe zachowania, labilność emocjonalna, hyperaktywność, sprzeciw, potrzeba większej uwagi, niska samoocena, próby samobójcze).
Najczęstsze problemy związane z pokwitaniem:
Niedokrwistość – częściej występuje u nastolatek. Badania National Health and Nutrition Examination Survey stwierdziły występowanie ok. 9% anemii u dziewcząt między 12 a 15 rokiem życia u dziewcząt, podczas gdy u chłopców zaledwie 2%. Prawdopodobnie spowodowane jest to biologicznymi czynnikami (androgenami).
Trądzik – zjawisko normalne u nastolatków, jest wynikiem stymulacji słabych androgenów nadnerczowych. U dziewcząt nasilony trądzik może być wynikiem wysokiego stężenia dehydroepiandrosteronu, hormonu „młodości” występującego we wczesnym okresie dojrzałości, z wiekiem zanikający. Odpowiada on za cechy młodego człowieka, takie jak: apetyt na seks, dobry nastrój, wspomaga procesy zapamiętywania, poprawia jakość snu, wzmacnia także odporność. Przetrwały trądzik może jednak być objawem chorób endokrynnych.
Urazy kostno-stawowe – nieharmonijny wzrost kości w stosunku do mineralizacji, zwłaszcza u dziewcząt uprawiających sport, może prowadzić do urazów.
Problemy ginekologiczne – najczęstszym problemem ginekologicznym są krwawienia młodocianych. Przyczyną tych krwawień są cykle bezowulacyjne. Wymagają one szybkiej diagnostyki i wprowadzenia leczenia, ponieważ mogą stanowić zagrożeniem utraty życia.
Myopia – w trakcie dojrzewania często ujawnia się krótkowzroczność z powodu wzrostu gałki ocznej w wymiarze podłużnym.
Skolioza – skrzywienia kręgosłupa, również występują częściej z powodu przyśpieszonego wzrostu szkieletu.
Koniecznie należy zasięgnąć porady lekarza, w przypadkach, gdy:
- do końca 13 roku życia nie wystąpią żadne cechy pokwitania;
- do końca 15 roku życia nie wystąpi miesiączka;
- nastąpi wyraźne zatrzymanie pokwitania na jednym z etapów, np. po wzroście piersi nie nastąpi kolejny etap dojrzewania piersi.
Wiedza na temat okresu pokwitania jest niezwykle szeroka i złożona. Powyżej zostały opisane najważniejsze i najbardziej charakterystyczne objawy tego okresu. Czas dojrzewania wymaga czujnej obserwacji zmian zachodzących w tym czasie u córki zarówno przez nią samą jak i przez jej opiekuna. Niezwykle ważna jest w tej kwestii delikatność tematu, jednak niezbędna wydaje się także rozmowa z dojrzewającą dziewczyną w celu uświadomienia przemian zachodzących w jej ciele, ale też w głowie. Znajomość zmian zachodzących w ciele dziewczynki z pewnością da poczucie bezpieczeństwa, jak również pozwoli we właściwym czasie dostrzec niepokojące objawy.
Lek. med. Anna Włodarczak